مقدمه ای بر روانشناسی ورزش
بیدل و موتری (1991) ورزش و تمرین را عناصر یا زیر مولفه های فعالیت جسمانی می دانند .
دوبرت (2002) اشاره می کند که با وجود اینکه روان شناسان به پیشگیری از
بیماری و توانبخشی با توسل به افزایش اموری مثل فعالیت جسمانی و ورزش می
پردازند، پژوهش ها و مهارت های مداخله ای آموخته شده در این موقعیت ها در
حال حاضر در عملکرد ورزشی مورد استفاده قرار می گیرند. هیز (1999)اظهار می
دارد که با وجود تفاوت معانی ورزش و ورزش کردن ، این دو حیطه به هم مرتبطند
و تاثیرات ورزش کردن معمولا در حوزه روان شناسی ورزش مورد ملاحظه واقع می شود. روان شناسی ورزش[1] بر اثرات عوامل روان شناختی بر رفتار ورزشی متمرکز می شود، در حالی که روان شناسی ورزش کردن[2] با اثراتی که ورزش و ورزش کردن بر رفتار روان شناختی دارد سروکار پیدا می کند. هیز اظهار می دارد که " روانشناسی ورزش کردن به رابطه بدن و ذهن توجه می کند، درحالی که روان شناسی
ورزش به رابطه ذهن و بدن می پردازد". گوین و اسپنس (1995) از تمرین به
عنوان یک فعالیت تفریحی نام می برند (در مقابل فعالیت جسمانی حرفه ای) که
با یک هدف بیرونی خاص مثل بهبود تناسب اندام، عملکرد جسمانی یا سلامتی
انجام می شود. درک هدف از فعالیت در تعیین اینکه چه فعالیتی ورزش است و چه
فعالیتی ورزش نیست اهمیت دارد. در عوض، کاسپرسون[3]، پاول و کرستینسن (1985) اشاره کرده اند که فعالیت جسمانی می تواند جزئی از تفریح یا فعالیت های کاری باشد. گوین، لوسک و ریچارد[4]
(2001) چهار پارامتر فعالیت جسمانی را توصیف کرده اند:: نوع، فراوانی، شدت
و مدت. نوع، نشانگر سیستم های جسمانی است که در فعالیت های خاص مثل
ایروبیک، حرکات کششی، حرکات مقاومتی و انعطاف پذیری به کار می رود. فراوانی
با توجه به میزان فعالیت به کارگرفته شده در یک دوره زمانی شناسایی می
شود. شدت، بار تحمیلی را توصیف می کند که بر اثر فعالیت بر سیستم
فیزیولوژیکی وارد می شود. مدت، دلالت بر مدت زمان یک فعالیت خاص دارد.
تناسب جسمانی به عملکرد فیزیولوژیکی و توصیف نگرش های ما اشاره دارد که بر
توانایی ما برای انجام فعالیت جسمانی اثر می گذارد . اشکال مختلف تناسب
جسمانی معرفی شده است (کاپلان ، سالیس و پاترسون، 1993). این فعالیت ها
شامل تحمل قلبی ریوی، تحمل عضلانی، نیرومندی عضلات، ترکیب بدن و انعطاف
پذیری است.
وان (1997) ورزش را " فعالیت هایی در نظر
می گیردکه شامل قدرت و مهارت، رقابت و راهبرد و یا شانس می شوند و برای
شادی، رضایت و منافع شخصی شرکت کنندگان یا دیگران (مثل درآمد)، ( برای
مثال، تماشاگران) انجام می شود و شامل ورزش های ساختار یافته یا تفریحی و
نیز ورزش به صورت سرگرمی است".
سلامت روانی سه بعد هیجانی،اجتماعی و
روان شناختی را شامل می گردد. سلامت هیجانی، رضایت از زندگی ، خوشبینی و
امیدواری ، اعتماد به نفس، تسلط و حس کنترل ، داشتن هدف در زندگی ، احساس
تعلق و حمایت شخصی از مهمترین جنبه های آن هستند( وایت لو[5]
و همکاران،2008). شناخت در حال رشدی وجود دارد که از نظر جسمی فعال بودن
با بهبود سلامت روانی مثل ارتقاء بهداشت روانی و پیشگیری از رشد مشکلات
سلامت روانی مرتبط می شود. بعلاوه ، فعالیت جسمانی نشانه های بیماری های
روانی مختلف را بهبود می دهد. منافع روان شناختی فعالیت جسمانی در پشینه
تجربی و غیرتجربی به طور گسترده ای مورد توجه قرار گرفته است.(به نقل از
نصری1389)
اثرات ورزش بر فیزیولوژی و روان:
تحقیقات بسیاری نشان داده است که در جریان
فعالیتهای ورزشی شدید میزان ترشح اندورفین‌ها افزایش می‌یابد و به همین
دلیل ورزشکاران پس از انجام تمرینات احساس لذت و آرامش خاصی می‌کنند. با
توجه به شباهت بین اندورفین‌ها و ترکیبات افیونی، ورزش کردن میتواند
جایگزین سوء مصرف مواد مخدر در معتادان شود(وایت لو، 2008).
در نتیجه تمرینات ورزشی مدام، میزان جریان
خون در مغز افزایش می‌یابد. افزایش جریان موجب اکسیژن رسانی و تغذیه بهتر
نرون‌های مغز شده و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیری می‌کند. این تاثیرات خود
موجب پیشگیری از فراموشی و زوال توانمندی‌های ذهنی در سالمندی میشود.
تمرینات ورزشی همچنین موجب آزادسازی نوعی فاکتور رشد به نام [6]B.D.N.F
میشود که میتواند نرون‌ها را در مقابل آسیب و صدمه مقاوم نموده و از بروز
بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون تا حدود زیادی جلوگیری کند(توکویاما،
2000).
پژوهشگران همچنین دریافتند که سالمندانی
که در یک برنامه تمرینی قدرتی و انعطافی به مدت یک ساعت سه بار در هفته و
در طول 4 ماه شرکت کردند عملکردشان در اجرای آزمون‌های حافظه، بهبود یافت.
اگر چه این گونه بهبود حافظه بیشتر در سالمندانی که تمرینات هوازی انجام
می‌دهند رخ می‌دهد، اما تحقیقات بیشتر نشان داده است که هیچ تمرین ورزشی
نسبت به تمرینات ورزشی دیگر از لحاظ تاثیر بر حافظه برتری ندارد. به عبارت
دیگر بین ورزش‌های مختلف از حیث تاثیر بر حافظه تفاوت معنی داری مشاهده
نمی‌شود(لوریان، 2001).
در تحقیقی دیگر، سالمندانی که به تازگی
بازنشسته شده بودند و زندگی کم تحرکی را آغاز کرده بودند، در طول 4 سال
توسط آزمون‌های شناختی گوناگون مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بررسی‌ها،
نشان داد که توانمندی‌های شناختی این سالمندان از زمان بازنشستگی تا 4 سال
بعد از آن به طور فزاینده‌ای کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، سالمندانی که پس
از بازنشستگی در تمرینات منظم از قبیل راهپیمایی، آهسته دویدن،
دوچرخه‌سواری و حرکات موزون شرکت داشتند در نمرات آزمون‌های شناختی آنها در
طول 4 سال کاهشی صورت نگرفته بود (لوریان، 2001).
پژوهشگران معتقدند که ممکن است فرآیندهای
مشابهی در مغز انسان وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، تمرینات ورزشی ممکن
است موجب تقویت ساختار هیپوکامپ در انسان شوند. آی وی(2001) معتقد است که
تمرینات ورزشی برای سلامت جسم و روان، به یک اندازه، ضرورت دارد. کشف هیجان
انگیزی که صورت گرفته این است که تمرینات ورزشی علاوه بر افزایش جریان خون
در مغز، میزان تولید مولکول BDNF را هم افزایش می‌دهند. این مولکول
همچنین میتواند از تباهی سلولها در اثر بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون
جلوگیری کند.
بر طبق نتایج آزمایش‌هایی که اخیراً در
رابطه با تاثیر ورزش بر حافظه انجام شده، افزایش میزان تولید BDNFمیتواند
بر یادگیری و حافظه تاثیر مثبت داشته باشد. بنابراین در نتیجه تمرینات
ورزشی، میزان جریان خون در مغز، تعداد سلول‌های مغز در ناحیه هیپوکامپ و
ترشح مولکول‌های حفاظتی مانند BDNF افزایش می‌یابد. مجموعه این فرآیندها
میتواند موجب بهبود حافظه و به تعویق انداختن بیماری آلزایمر شوند. همچنین
انجام تمرینات ورزشی میتواند کاهش توانمندی‌های شناختی را که در اثر
سالمندی حادث میشود به تاخیر اندازد. تمرینات ورزشی با افزایش رشد
سلول‌های عصبی و گسترده شدن ارتباطات بین سلولی که برای یادگیری و حافظه
ضرورت دارد میتواند مغز را جوان و فعال نگهدارند(فی زینگ، 2012).
تاثیرات تمرین بر سلول‌های عصبی ناشی از
افزایش جریان خون در مغز است که منجر به آزاد شدن فاکتورهای رشد میشود و
میتواند از سکته مغزی پیشگیری نماید. از سوی دیگر تمرینات ورزشی میتواند
مانند برخی ترکیبات دارویی، موجب آزادسازی سروتونین، نوراپی نفرین و
دوپامین شود.
بر طبق یافته‌های انجمن علم عصب‌نگر
آمریکا که بر اساس آزمایش بر روی موش‌ها بدست آمده‌اند، تمرینات ورزشی
میتواند در بهبود طیف وسیعی از بیماری‌ها موثر باشد. ظاهراً بهبود بسیاری
از بیماری‌های دستگاه عصبی بر اثر تکثیر مجدد سلول‌های مغز صورت می‌گیرد.
قبلاً تصور می‌شد که مغز، ساخت سلول‌های جدید را خیلی زود در جریان رشد
متوقف می‌کند، اما در سال‌های اخیر پژوهشگران شواهد روشنی یافته‌اند که
نشان می‌دهد مغز به تولید سلول‌های جدید در طول حیات خود ادامه می‌دهد
البته حتی بدون رشد نرون‌های جدید هم ممکن است ساختار مغز به دو طریق تغییر
کند، زیرا سلول‌های گلیا که در تغذیه نرون‌ها و دفع مواد زاید و سمی نقش
دارند می‌توانند تکثیر شوند و انشعابات دندریتی نرون‌ها هم میتواند رشد
کرده و افزایش یابد. (کالات، 1375).
تمرینات ورزشی موجب تکثیر سلول‌های مغز
بویژه در ناحیه هیپوکامپ میشود. این ساختار در انتقال اطلاعات از حافظه
کوتاه مدت به بلند مدت دخالت دارد. در آزمایش‌هایش که بر روی موش‌ها انجام
گرفت معلوم گردید که موش‌هایی که بر روی چرخ‌گردان، مسافتی معادل 4 تا 6
مایل در روز می‌دویدند، تعداد نرون‌های هیپوکامپ در مغزشان شدیداً افزایش
می‌یافت. اما موش‌هایی که از دویدن محروم بودند در مغزشان تغییری مشاهده
نشد. موش‌های دونده همچنین، در یادگیری ماز (مسیر پر پیچ و خم)، مهارت
بیشتری از خود نشان می‌دادند. جالب این است که حتی موش‌های دونده، از
تیره‌ای از موش‌ها انتخاب می‌شدند که بطور ارثی در یادگیری ضعیف بودند ولی
باز هم دویدن توان یادگیری آنها را افزایش می‌داد. همچنین مشاهده گردید که
دویدن از افت عملکرد ناشی از سالمندی در یادگیری پیشگیری می‌کند.
(یافه،2001).
ظاهراً مطلوب یا نامطلوب بودن تمرینات،
برای آزمودنی میتواند در میزان تاثیر آنها بر مغز نقش عمده‌ای داشته باشد.
وقتی گروهی از موش‌ها به جای دویدن، به شنا کردن پرداختند هیچ گونه تغییری
در توانایی یادگیری و حافظه آنها مشاهده نگردید. شاید از آنجایی که
جوندگان به شنا کردن علاقه‌ای ندارند، فشار روانی ناشی از شنای اجباری مانع
از هر گونه تغییر مفیدی در مغز موش‌ها و توانایی یادگیری و حافظه آنان شده
بود.(یافه، 2001).
[1]- Sport psychology
[2]- exercise psychology
[3]-Casperson , Paul & Christenson
[4]- Levesque & Richard
[5] -Whitelaw
[6]-Brain-derived neurotrophic factor
